W pamięci potomnych Johann Carl Schultz (1801–1873) pozostał przede wszystkim piewcą starego Gdańska, miłośnikiem jego zabytków i autorem graficznego albumu z widokami nadbałtyckiego portu, który „ku pamięci potomnych” ukazywał się sukcesywnie w latach 1855-1868.
Do dziś mało znaną kartą w twórczości artysty jest natomiast cykl siedmiu akwarel z dawnej kolekcji króla Friedricha Wilhelma IV (1795–1861), przedstawiających okolice wsi Górki (Neufähr) pod Gdańskiem po wielkiej powodzi, jaka miała miejsce w nocy z 31 stycznia na 1 lutego 1840 roku. Wówczas skłębione fale wiślane i kra przebiły się przez wąski pas Mierzei Wiślanej, żłobiąc z impetem nowe ujście do Bałtyku, nazwane przez Wincentego Pola (1807–1872) – Wisłą Śmiałą. W następstwie tej katastrofy ujściowy odcinek królowej polskich rzek został znacznie skrócony a stara osada rybacka, sięgająca swymi początkami wieków średnich, została przedzielona na dwie nierówne części – Górki Wschodnie i Zachodnie (Östlich – Westlich Neufähr).
Malarska dokumentacja nowo utworzonego przez żywioł nadmorskiego krajobrazu powstała kilka miesięcy po przejściu „wielkiej wody“ i została utrzymana w dość pogodnej kolorystyce, oddającej nastrój wyciszenia oraz kontemplacji jakby zastygłej w swym trwaniu natury. Widok rozpoczynający cykl przedstawia ujście Wisły od południowego zachodu, w kierunku Zatoki Gdańskiej.
Widok ujścia Wisły w Górkach pod Gdańskiem od południowego zachodu; rep. wg: Portret artysty na nowo odkryty. Johann Carl Schultz (1801-1873) znany i nieznany. Muzeum Zamkowe w Malborku. Katalog wystawy. 7 sierpnia-11 października 2009, Malbork 2009
Jego główną dominantę tworzy rozległy pas nabrzeża z drewnianymi zabudowaniami, składem materiałów budowlanych i zwierzęcym sztafażem. W oddali zaś rysuje się wstęgą wód ledwie zaznaczone stożkowate ujście rzeki z rybackimi łodziami żaglowymi. Po bokach jej kres flankują piaszczyste wały Mierzei, a na linii horyzontu szaro-błękitne wody Bałtyku.
Kolejne trzy pejzaże rejestrują od wschodu, w różnych zbliżeniach ujście Wisły Śmiałej do morza, z sylwetą majestatycznego Gdańska na horyzoncie. W pierwszym kadrze przedni plan tworzy fragment nadmorskiej plaży z czterema drzewami, padającymi szerokim cieniem na zlany w słońcu piasek.
Widok ujścia Wisły od wschodu z panoramą Gdańska w oddali; rep. wg: Portret artysty na nowo odkryty. Johann Carl Schultz (1801-1873) znany i nieznany. Muzeum Zamkowe w Malborku. Katalog wystawy. 7 sierpnia-11 października 2009, Malbork 2009
Ich korony odcinają się gamą wielu odcieni zieleni od błękitu rozświetlonego nieba. Zza tych wertykalnych kulis wyrastają po lewej i prawej stronie piaszczyste wzniesienia Mierzei przerwanej tak gwałtownie przez rwący nurt rzeki. Na linii horyzontu, w środkowej partii kadru za żaglem łodzi, zaś strzeliste wieże kościołów i budowli municypalnych znaczą o potędze królującego nad Zatoką Gdańska.
Następny widok zdjęty ze szczytu wydmy wschodniej ukazuje w dużym zbliżeniu miejsce, w którym wody Wisły Śmiałej łączą się bezpośrednio z nurtem Bałtyku.
Widok ujścia Wisły do Zatoki Gdańskiej od wschodu; rep. wg: Portret artysty na nowo odkryty. Johann Carl Schultz (1801-1873) znany i nieznany. Muzeum Zamkowe w Malborku. Katalog wystawy. 7 sierpnia-11 października 2009, Malbork 2009
Rytm tej wypełnionej światłem kompozycji wyznacza utrzymany w różnorodnej skali brązów, częściowo zacieniony piaszczysty wierzchołek Mierzei z lewej strony. Opada on łagodnie ku przeciwległej krawędzi obrazu, otwierając rozległą perspektywę na szerokie rozlewisko rzeki z zielonymi łąkami na piaszczystych ławicach, sylwetę portowego miasta, profil wydmy zachodniej i akwen morski po prawej stronie. Koloryt wód został tu znacznie zróżnicowany: od białych refleksów światła na jakby zastygłej w bezruchu Wiśle, do szaro-turkusowych tonów lekko falującej powierzchni morza. A nad ziemią i wodami rozpościera się ciemnoniebieskie niebo, rozbielone gęstymi kłębami chmur.
Natomiast w kolejnej akwareli artysta główny nacisk położył na odtworzenie wyglądu zachodniego fragmentu omawianej powyżej wydmy.
Widok ujścia Wisły do Zatoki Gdańskiej od wschodu; rep. wg: Portret artysty na nowo odkryty. Johann Carl Schultz (1801-1873) znany i nieznany. Muzeum Zamkowe w Malborku. Katalog wystawy. 7 sierpnia-11 października 2009, Malbork 2009
Jej malownicza fizjonomia, z płynnie przenikającymi się w falistym rytmie, brunatno-sepiowymi pagórkami i zagłębieniami, pokrytymi gdzieniegdzie roślinnością, wypełnia połowę kadru i nakreśla strukturę przestrzenną widoku. Zróżnicowanie naturalnej rzeźby terenu uwypukla także padające znad morza światło, tworząc szerokie partie cienia na wzniesieniach planu pierwszego i partii środkowej. Kompozycję ożywia sztafaż – rudawe sarny i drewniane chaty z dwuspadowymi dachami po lewej stronie a na Wiśle płynie berlinka. Na horyzoncie rysuje się zaś mało czytelna panorama Gdańska.
Następna karta cyklu przedstawia od południa fragment małej wysepki powstałej w wyniku powodzi.
Widok wysepki na Wiśle; rep. wg: Portret artysty na nowo odkryty. Johann Carl Schultz (1801-1873) znany i nieznany. Muzeum Zamkowe w Malborku. Katalog wystawy. 7 sierpnia-11 października 2009, Malbork 2009
Jej piaszczyste brzegi oblewają z dwóch stron, lekkim łukiem, wody oświetlonej promieniami słońca rzeki. A na północnym krańcu stoją rozpadające się, drewniane zabudowania. W głębi kadr zamykają profile dwu wydm i wody Bałtyku zbiegające się na horyzoncie z biało-błękitnym niebem.
W szóstym widoku malarz skoncentrował swoją uwagę na odtworzeniu zmiennej aury i uchwycił krajobraz Górek w kierunku zachodnim, z terenu położonego u stóp wschodniej wydmy, na krótko przed nadciągającą od strony lądu burzą.
Widok ujścia Wisły z wysepką pośrodku; rep. wg: Portret artysty na nowo odkryty. Johann Carl Schultz (1801-1873) znany i nieznany. Muzeum Zamkowe w Malborku. Katalog wystawy. 7 sierpnia-11 października 2009, Malbork 2009
Masywny grzbiet wydmy i półkoliście biegnący pas plaży z epatującymi smutkiem konarami drzew na pierwszym planie pozbawione są słońca i toną w cieniu. Ich brązowo-szara tonacja współgra z rozpościerającym się w górze, po lewej stronie, szaro-fioletowym niebem, na tle którego lecą kluczem nieokreślone w swoim gatunku ptaki. W dalszej części pejzażu widzimy zaś jeszcze oświetlone blaskiem promieni słonecznych lustro Wisły z łodziami żaglowymi i usytuowaną opodal wysepkę z ruinami dawnych stajni.
Natomiast na ostatniej akwareli malarz zarejestrował od południowego zachodu prace hydrotechniczne - przy budowie kanału, prowadzone w okolicy Płoni Wielkiej (dawniej: Płonina, Pleniewo, niem. Groß Plehnendorf/ Plönendorf) na południowym brzegu Martwej Wisły, na zachód od ramienia ujściowego Wisły Śmiałej.
Budowa nowego kanału na Martwej Wiśle; rep. wg: Portret artysty na nowo odkryty. Johann Carl Schultz (1801-1873) znany i nieznany. Muzeum Zamkowe w Malborku. Katalog wystawy. 7 sierpnia-11 października 2009, Malbork 2009.
Podjęto je w celu ochrony Gdańska przed kapryśną, niosącą zagrożenia rzeką. W poprzek starego koryta Leniwki usypano wał i zbudowano dziś już nieistniejącą śluzę komorową. W kilka lat później tuż obok powstała także reduta - Fort Neufähr, której zadaniem była kontrola ruchu na rzece i poziomu jej wód. Obie konstrukcje rozebrano w XX wieku.
Cykl pejzaży Schultza z 1840 roku jest ciekawym przyczynkiem rozwoju malarstwa pejzażowego; gatunku, który bujnie rozwijał się w XIX stuleciu. Pokazuje fascynacje artysty nie tylko architekturą i sztuką Gdańska ale również pięknem ziemi ojczystej. Dokumentuje topografię nadmorskiej miejscowości i daje świadectwo zmian dokonanych przez naturę przed 174 laty.
Justyna Lijka
Muzeum Zamkowe w Malborku
- 17/03/2014 09:33 - Pejzaże Wojciecha Góreckiego
- 02/03/2014 14:11 - Fritz August Pfuhle – gdańszczanin z wyboru
- 16/02/2014 18:53 - Widoki Starej Oliwy cz. III
- 03/02/2014 17:11 - Widoki Starej Oliwy cz. II
- 23/01/2014 19:48 - Widoki Starej Oliwy
- 10/12/2013 18:19 - Wojciecha Kossaka pobyty w Gdańsku
- 28/11/2013 23:20 - Stanisław Fijałkowski laureatem nagrody im. Kazimierza Ostrowskiego - GALERIA
- 25/11/2013 17:45 - Na marginesie wystawy Wacława Szczeblewskiego
- 12/11/2013 17:11 - Piotr Zajęcki w cyklu „Ocalić od zapomnienia”
- 05/11/2013 12:43 - Tajemniczy Artur Nacht-Samborski