Longin Pastusiak: Wybieramy parlament europejski

W maju 2014 wybieramy nowy skład Parlamentu Europejskiego, w tym 51 polskich eurodeputowanych. Ponieważ wiedza o tej ważnej instytucji Unii Europejskiej jest stosunkowo niewielka oto kilka informacji na ten temat.

Unia Europejska początkowo posiadała Zgromadzenie Parlamentarne, organ o charakterze doradczym. Oficjalnie nazwa Parlament Europejski dokonana została w traktacie zwanym Jednolitym Aktem Europejskim w 1986 r. Do 1979 r. członkowie Parlamentu Europejskiego nie pochodzili z wyboru, tylko z nominacji parlamentów krajowych.

Kadencja Parlamentu Europejskiego trwa 5 lat i nie może on być rozwiązany przed upływem kadencji. Wybory do Parlamentu Europejskiego odbywają się według różnych systemów. W ponad 20 krajach Parlamentu Europejskiego cały kraj jest jednym okręgiem wyborczym np. we Francji, Holandii czy Szwecji. W niektórych krajach są regionalne okręgi wyborcze np. w Belgii, w Niemczech, Włoszech czy w Hiszpanii. Polska ma kuriozalny, jedyny taki system wyborczy. Będąc krajem jednolitym posiada aż 13 okręgów wyborczych. Wybory do Parlamentu Europejskiego odbywają się we wszystkich krajach w tym samym terminie i są tajne, powszechne i bezpośrednie. Czynne prawo wyborcze do Parlamentu Europejskiego przysługuje każdemu obywatelowi Unii Europejskiej, który ma ukończone 18 lat i nie został pozbawiony praw wyborczych w kraju, z którego pochodzi. Natomiast obywatel Unii Europejskiej, który zamieszkuje w innym kraju nie będąc jego obywatelem ma prawo głosu.
Parlament Europejski liczy 766 posłów. Liczba posłów poszczególnych krajów w Parlamencie Europejskim jest proporcjonalna do liczby mieszkańców. Najliczniejszą reprezentację mają Niemcy - 99 posłów. Najmniej m.in. Malta - 6 posłów. Polskę reprezentuje 51 posłów.

Zakres władzy Parlamentu Europejskiego stopniowo rozszerzał się. Obecnie Parlament Europejski ma trzy podstawowe funkcje: kontrolne, legislacyjne i budżetowe. Współpracuje z organami wykonawczymi Unii Europejskiej, a także ma prawo współdecydowania w pewnych sprawach.
Kompetencje kontrolne określone są w Traktacie Rzymskim i obejmują m.in. zgłaszanie ustne i pisemne pytań adresowanych do Komisji, dyskusję nad dorocznym sprawozdaniem ogólnym, zajęcie stanowiska wobec rocznego budżetu oraz ocenę pracy komisarzy. Komisja Europejska przedstawia Parlamentowi Europejskiemu swój roczny program działania oraz roczne sprawozdanie ze swojej działalności. W ten sposób Parlament Europejski może retrospektywnie oceniać pracę Komisji Europejskiej.  Z punktu widzenia formalnego Parlament Europejski może doprowadzić do dymisji Komisji Europejskiej. Ale  w praktyce jest to trudne ponieważ wniosek taki wymaga większości dwóch trzecich głosujących przy obecności ponad połowy eurodeputowanych. Parlament Europejski nie może odwołać poszczególnego komisarza. Prowadzi to często do frustracji w Parlamencie Europejskim.

Jeżeli chodzi o legislacyjną rolę Parlamentu Europejskiego to początkowo była ona tylko doradcza, a w miarę upływu czasu uległa rozszerzeniu. Traktaty unijne określały obszary, w których Rada Ministrów nie mogła przyjąć aktów ustawodawczych bez uprzedniej konsultacji z Parlamentem Europejskim. Poza tą obowiązkową konsultacją Rada Ministrów zwraca się do Parlamentu Europejskiego o wyrażenie opinii na temat różnych innych proponowanych aktów np. dyrektyw, regulacji. Parlament może zgłaszać poprawki. Jeżeli Rada Ministrów nie przyjmie poprawek Parlamentu Europejskiego ma wówczas obowiązek podania przyczyn takiej decyzji.

Legislacyjna rola Parlamentu Europejskiego została znacznie rozszerzona przez Jednolity Akt Europejski, który wszedł w życie w lipcu 1987 r. i przez Traktat z Maastricht z 1992 r., który wszedł w życie w listopadzie 1993 r. Akty te nie tylko rozszerzyły konsultacyjne kompetencje Parlamentu Europejskiego, ale uczyniły go współdecydentem w procesie legislacyjnym dając również prawo weta w określonych sprawach. Traktat z Maastricht dał Parlamentowi Europejskiemu prawo inicjatywy legislacyjnej i zobowiązania Komisji Europejskiej do przedstawienia propozycji legislacyjnej w określonej dziedzinie. Obywatele Unii Europejskiej otrzymali prawo zgłaszania petycji do Parlamentu Europejskiego.

Traktat Amsterdamski, który wszedł w życie w maju 1999 r. rozszerzył prawo weta wobec ustaw Rady Ministrów. Również Traktat z Nicei, który obowiązywał od lutego 2003 r. umocnił rolę Parlamentu Europejskiego.

Należy podkreślić, że Parlament Europejski na wniosek ¼ swoich członków może powoływać komisje śledcze.

Parlament Europejski posiada ważne kompetencje budżetowe. Wraz z Radą Ministrów kształtuje budżet Unii Europejskiej. Bez zgody Parlamentu Europejskiego Unia Europejska nie może przyjąć budżetu. Parlament Europejski może przyjąć ostateczną wersję budżetu proponowaną przez Radę Ministrów lub odrzucić ją większością dwóch trzecich obecnych i głosujących przy obecności połowy składu izby. Już trzykrotnie zdarzyło się, że Parlament Europejski odrzucił projekt budżetu i Unia Europejska wkroczyła w nowy rok kalendarzowy bez budżetu. W takiej sytuacji Unia Europejska każdego miesiąca dysponuje 1/12 budżetu z poprzedniego roku. W każdej z tych trzech sytuacji Parlament Europejski przyjął później budżet, który w niewielkim stopniu różnił z odrzuconą wersją budżetu. W sytuacji różnic poglądów na sprawę budżetu między Radą Ministrów a Parlamentem Europejskim obie instytucje wykazują gotowość do rozmów, do kompromisu, a nie do ostrej konfrontacji.

Stopniowe rozszerzenie kompetencji Parlamentu Europejskiego jest odpowiedzią na zarzuty, że Unia Europejska cierpi na „deficyt demokracji”, tzn. na zarzut, że organy Unii Europejskiej reprezentujące władzę wykonawczą mają dominującą pozycję w Unii Europejskiej kosztem władzy sądowniczej oraz władzy parlamentarnej pochodzącej z bezpośrednich wyborów.

Eurodeputowani siedzą na sali nie w grupach narodowych, ale według przynależności do grup politycznych. Dwie największe grupy polityczne to: Europejska Partia Ludowa (chadecja) i Partia Europejskich Socjalistów (PES).

Parlament Europejski niestety nie ma jednej siedziby. Obrady odbywają się w Brukseli, Strassburgu a część sekretariatu funkcjonuje w Luksemburgu. Stwarza to eurodeputowanym wiele niedogodności i podnosi koszty funkcjonowania tej instytucji. Na jedną siedzibę Parlamentu Europejskiego nie zgadzają się jednak rządy Francji i Luksemburga.

W krótkim felietonie mogłem przedstawić niektóre tylko informacje o funkcjonowaniu Parlamentu Europejskiego.

Longin Pastusiak*

* Profesor Akademii Finansów i Biznesu Vistula, poseł na Sejm (1991-2001) i marszałek Senatu (2001-2005).